বিশেষ লেখা, শিক্ষাত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ ৰূপান্তৰমূলক ভূমিকা, পৰেশ বৈশ্য ,৪ৰ্থ বছৰ ৩য় সংখ্যা

 শিক্ষাত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ ৰূপান্তৰমূলক ভূমিকা

              

       আধুনিক যুগত প্ৰযুক্তিবিদ্যাই মানৱ জীৱনৰ প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰতেই প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে । শিক্ষাও ইয়াৰ ব্যতিক্ৰম নহয় । বিশ্বত প্ৰচলিত বিভিন্ন প্ৰযুক্তিগত উন্নতিৰ ভিতৰত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা ( Artificial Intelligence) অন্যতম ৷ পৰিৱৰ্তনশীল সময়ৰ ই এক নতুন প্ৰযুক্তি । ই মানুহৰ সৃষ্টিশীলতাৰ চানেকিৰ পৰা শিকি অনন্য বিষয়বস্তু সৃষ্টি কৰিব পাৰে । বিশেষকৈ সৃষ্টিশীল কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই (Generative Artificial Intelligence) মানুহৰ সৃষ্টিশীলতাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিবলৈ লৈছে । সাধাৰণতে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই মানুহৰ প্ৰয়োজনসমূহ সহজলভ্য কৰাৰ লগতে মানুহে কৰিবলৈ কঠিন পোৱা কামসমূহ সহজে কৰি দিবলৈ সক্ষম হৈছে । বিশেষকৈ তথ্যৰ বিশ্লেষণ , বিত্তীয় প্ৰৱঞ্চনা ৰোধ , ছাইবাৰ নিৰাপত্তা , চিকিৎসা ক্ষেত্ৰৰ আধুনিকীকৰণ , সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰ , ঔদ্যোগিক ক্ষেত্ৰ আদিত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই অভূতপূৰ্ব বৰঙণি আগবঢ়াবলৈ লৈছে । আনকি মানুহৰ মানসিকতা পৰিৱৰ্তন কৰাৰ ক্ষেত্ৰতো কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই ক্ৰিয়া কৰিব বুলি ভৱিষ্যতবাণী কৰা হৈছে । আইনৰ ক্ষেত্ৰখনলৈও ই অভূতপূৰ্ব বৰঙণি যোগবলৈ আৰম্ভ কৰিছে । মানুহৰ অপৰাধৰ সঁচা স্বীকাৰোক্তি আদায়ৰ দিশতো আগন্তুক দিনত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই বিশেষ অৱদান যোগাব । সেইদৰে শিক্ষাৰ ৰূপান্তৰত  কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই এক ৰূপান্তৰমূলক শক্তি হিচাপে থিয় দিছে । কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই পাঠদান আৰু শিক্ষণত বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন আনি শিক্ষাক অধিক ব্যক্তিগতকৃত , সুলভ আৰু ফলপ্ৰসূ কৰি তোলাৰ সম্ভাৱনা মুকলি কৰি দিছে । শিক্ষাৰ বিষয়বস্তুৰ অন্বেষণ , পাঠদান পদ্ধতি , পাঠগোট পৰিকল্পনা , শিক্ষণ অভিজ্ঞতা আৰু শৈক্ষিক ফলাফলৰ ক্ষেত্ৰত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই লোৱা ৰূপান্তৰমূলক ভূমিকাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে ।

     শিক্ষাত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ অন্যতম উল্লেখযোগ্য অৱদান হৈছে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে শিক্ষণ অভিজ্ঞতা ব্যক্তিগতকৰণ কৰাৰ ক্ষমতা । শিক্ষাৰ পৰম্পৰাগত এক আকাৰৰ পদ্ধতিয়ে প্ৰায়ে ব্যক্তিগত ভাৱে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক বৈচিত্ৰময় প্ৰয়োজনীয়তা আৰু শিক্ষণ শৈলীক গ্ৰহণ কৰাত ব্যৰ্থ কৰায় । কিন্তু কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ দ্বাৰা চালিত অভিযোজিত শিক্ষণ ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ তথ্য বাস্তৱ সময়ত বিশ্লেষণ কৰিব পাৰে আৰু প্ৰতিগৰাকী ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ অন্যান্য প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰিবলৈ নিৰ্দেশনা কৰিব পাৰে । ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ অগ্ৰগতি অনুসৰণ কৰি , সবলতা আৰু দুৰ্বলতাৰ ক্ষেত্ৰসমূহ চিনাক্ত কৰি আৰু সেই অনুসৰি নিৰ্দেশনাৰ গতি আৰু বিষয়বস্তুৰ সামঞ্জস্য ঘটাই শিক্ষকসকলক প্ৰতিগৰাকী ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে ব্যক্তিগতকৃত শিক্ষণ পথ প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম কৰে ।

      উদাহৰণস্বৰূপে , অভিযোজিত শিক্ষণ ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক তেওঁলোকৰ শিক্ষণ পছন্দ , জ্ঞানমূলক ক্ষমতা আৰু পূৰ্বৰ জ্ঞানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিজৰ ইচ্ছানুযায়ী শিক্ষণ সামগ্ৰী , পাৰস্পৰিক অনুশীলন আৰু মূল্যায়ন উপস্থাপনৰ সুযোগ দিয়ে । এই ব্যক্তিগতকৃত পদ্ধতিয়ে কেৱল ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ নিয়োজিততা  আৰু প্ৰেৰণা বৃদ্ধি কৰাই নহয় , ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে সফলতা লাভ কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় সমৰ্থন আৰু প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ মোকাবিলা কৰাৰ নিশ্চিতি দি শিক্ষণ দক্ষতাৰ উত্তৰণ ঘটায় ।

            শিক্ষাত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ আন এটা প্ৰয়োগ হ’ল মানৱ টিউটৰৰ ভূমিকা অনুকৰণ কৰা বুদ্ধিমত্তাসম্পন্ন টিউচন ব্যৱস্থা ( Intelligent Tutoring Systems)ৰ বিকাশ । ই বিভিন্ন বিষয় আৰু ডমেইনৰ বিষয়ে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক ব্যক্তিগতকৃত নিৰ্দেশনা , মতামত আৰু সমৰ্থন প্ৰদান কৰিবলৈ মেচিন লাৰ্নিং এলগৰিথমৰ  জৰিয়তে সহায় কৰে । এই ব্যৱস্থাসমূহে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক পাৰস্পৰিক শিক্ষণ কাৰ্যকলাপত জড়িত কৰিব পাৰে , সঠিক সময়ত তেওঁলোকৰ বুজাবুজিৰ মূল্যায়ন কৰিব পাৰে আৰু তেওঁলোকৰ সঁহাৰিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ব্যক্তিগতকৃত ইংগিত , ব্যাখ্যা আৰু প্ৰতিকাৰ আগবঢ়াব পাৰে ৷ তদুপৰি , বুদ্ধিমান টিউচন ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ কৰ্মক্ষমতাৰ তথ্যৰ ভিত্তিত তেওঁলোকৰ নিৰ্দেশনাক খাপ খুৱাব পাৰে , ভুল ধাৰণা , জ্ঞানৰ ব্যৱধান আৰু উত্তৰণৰ ক্ষেত্ৰসমূহ চিনাক্তকৰণ কৰিব পাৰে । তাৎক্ষণিক আৰু লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰা মতামত প্ৰদান কৰি বুদ্ধিমান টিউচন ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক সমস্যা সমাধানৰ দক্ষতা , সুবিবেচিত চিন্তাৰ( Critical  thinking) ক্ষমতা আৰু মেটাকগনিটিভ সজাগতাৰ (Metacognative Awareness) বিকাশ কৰাত সহায় কৰে । ফলত মানুহে নিজৰ চিন্তা প্ৰক্ৰিয়া সম্পৰ্কে সজাগ হ'ব পাৰিব । ইয়াৰ উপৰিও বুদ্ধিমান টিউচন ব্যৱস্থাই শ্ৰেণীকোঠাৰ নিৰ্দেশনাৰ পৰিপূৰক হ’ব পাৰে , স্বতন্ত্ৰ অধ্যয়নক সমৰ্থন কৰিব পাৰে আৰু বিভিন্ন শিক্ষণৰ প্ৰয়োজনীয়তা থকা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে পৃথক শিক্ষণ অভিজ্ঞতাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিব পাৰে ।

     ভাৰ্চুৱেল ৰিয়েলিটি (Virtual Reality) আৰু চিমুলেচনৰ (Simulation) দৰে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ দ্বাৰা চালিত প্ৰযুক্তিয়ে শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰখনত এক বিশেষ ভূমিকা লৈছে । বিশেষকৈ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে শৈক্ষিক বিষয়বস্তু আৰু অভিজ্ঞতাৰ সৈতে জড়িত হোৱাৰ ধাৰণাটোক ৰূপান্তৰিত কৰিছে । ই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক বাস্তৱ জগতৰ পৰিস্থিতি আৰু পৰিঘটনাৰ অনুকৰণ কৰা , বাস্তৱিক আৰু পাৰস্পৰিক পৰিৱেশত নিজকে বিলীন কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে ৷ ঐতিহাসিক ক্ষেত্ৰসমূহ অন্বেষণ কৰাই হওঁক , বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষাসমূহ চলোৱাই হওঁক বা জটিল দক্ষতাৰ অনুশীলন কৰাই হওঁক - এনে ক্ষেত্ৰত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ দ্বাৰা চালিত চিমুলেচনৰ দ্বাৰা সুবিধাজনক অভিজ্ঞতাভিত্তিক শিক্ষণৰ সুযোগ গ্ৰহণ কৰি লাভৱান হ’ব পাৰে । উদাহৰণস্বৰূপে , চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে বিপদমুক্ত পৰিৱেশত অস্ত্ৰোপচাৰ পদ্ধতিৰ অনুশীলন কৰিবলৈ চিমুলেচন ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে । আনহাতে পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে ইন্টাৰেক্টিভ চিমুলেচনৰ জৰিয়তে গতি আৰু বলবিজ্ঞানৰ নীতিসমূহ অন্বেষণ কৰিব পাৰে । পৰম্পৰাগত শ্ৰেণীকোঠাৰ পৰিৱেশৰ সীমাবদ্ধতা অতিক্ৰম কৰা , হাতে- কামে শিক্ষণ অভিজ্ঞতা প্ৰদান কৰি এই ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক ব্যৱহাৰিক দক্ষতা বিকাশ কৰিবলৈ , জটিল ধাৰণাসমূহৰ বিষয়ে তেওঁলোকৰ বুজাবুজি গভীৰ কৰিবলৈ আৰু তেওঁলোকৰ সমস্যা সমাধানৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ সক্ষম কৰে ।

        কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ দ্বাৰা চালিত তথ্য বিশ্লেষণ আৰু ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক মডেলিঙে শিক্ষকসকলক ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ কৰ্মক্ষমতা মূল্যায়ন কৰা , শিক্ষণৰ ধাৰা চিনাক্ত কৰা আৰু তথ্য-অৱগত সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষেত্ৰতো বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন আনিছে । ছাত্ৰৰ জনগাঁথনি, মূল্যায়নৰ নম্বৰ আৰু শিক্ষণ আচৰণকে ধৰি বিপুল পৰিমাণৰ শৈক্ষিক তথ্য বিশ্লেষণ কৰি Artificial Intelligence Algorithm ৰ সহযোগত এনে অন্তৰ্দৃষ্টি সৃষ্টি কৰিব পাৰে যিয়ে নিৰ্দেশনামূলক কৌশল , পাঠ্যক্ৰমৰ ডিজাইন আৰু হস্তক্ষেপৰ পদক্ষেপসমূহক অৱগত কৰে ।

উদাহৰণস্বৰূপে , শিক্ষণ বিশ্লেষণ মঞ্চই ছাত্ৰৰ নিয়োজিততাৰ আৰ্হি চিনাক্ত কৰিব পাৰে , শৈক্ষিক ফলাফলৰ ভৱিষ্যৎবাণী কৰিব পাৰে আৰু দ্বিধাগ্ৰস্ত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক সহায় কৰিবলৈ লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰা আৰু হস্তক্ষেপৰ পৰামৰ্শ দিব পাৰে । শৈক্ষিক সংগ্ৰামৰ আগতীয়া সতৰ্কবাণী ধৰা পেলোৱা আৰু সক্ৰিয় সমৰ্থন প্ৰদান কৰি  কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা চালিত বিশ্লেষণে শিক্ষকসকলক ফলপ্ৰসূভাৱে প্ৰয়োজনীয় হস্তক্ষেপ কৰিবলৈ আৰু শিক্ষণৰ ব্যৱধান বৃদ্ধি হোৱাত বাধা দিবলৈ সক্ষম কৰে ৷

          কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা সংপৃক্ত প্ৰযুক্তিসমূহে বিশেষভাৱে সক্ষম ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে সন্মুখীন হোৱা শিক্ষণৰ বাধা আৰু বৈচিত্ৰময় শিক্ষণৰ প্ৰয়োজনীয়তাসমূহৰ সুলভতা আৰু অন্তৰ্ভুক্তি বৃদ্ধি কৰাৰ সম্ভাৱনা আনিছে ।  উদাহৰণস্বৰূপে , প্ৰাকৃতিক ভাষা প্ৰক্ৰিয়াকৰণ এলগৰিথমে শ্ৰাব্য বিষয়বস্তুক লিপিৱদ্ধ কৰিব পৰা ,  ভিডিঅ'ৰ বাবে শিৰোনাম সৃষ্টি কৰা আৰু থিতাতে অনুবাদ সেৱা (Real- time Translation Services) প্ৰদান কৰিব পাৰে , যাৰ ফলত শ্ৰৱণ ক্ষমতাত অক্ষমতা বা ভাষাৰ বাধা থকা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ বাবে শিক্ষামূলক সামগ্ৰীসমূহ অধিক সুলভ হৈ পৰে । ইয়াৰ উপৰিও ৰীয়েল টাইম ট্ৰেনশ্লেছন প্ৰযুক্তিৰ সহায়ত লগে লগে এটা ভাষাৰ পৰা অন্য এটা ভাষালৈ অনুবাদ সম্ভৱ হৈ পৰিছে। শেহতীয়াকৈ Neural Machine Translation ( NMT) ৰ সহায়ত ভিন্ন ভাষী দুজন ব্যক্তিয়ে নিখুঁত ভাৱে নিজে বুজাকৈ কথা-বতৰা ক'ব পৰা সুযোগ ওলাইছে । এয়া কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰেই ফল । 

       সেইদৰে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা চালিত সহায়ক প্ৰযুক্তি যেনে বাক্য চিনাক্তকৰণ চফট্ ৱেৰ , টেক্সট-টু-স্পিচ কনভাৰ্টাৰ আৰু অভিযোজিত শিক্ষণৰ আন্তঃপৃষ্ঠই শিক্ষণৰ অক্ষমতা , মনোযোগ ঘাটি বা জ্ঞানমূলক অক্ষমতা থকা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক সহায় কৰিব পাৰে । পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া আৰু প্ৰতিনিধিত্বৰ বিকল্প পদ্ধতি প্ৰদান কৰি এই সঁজুলিসমূহে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক শ্ৰেণীকোঠাৰ কাৰ্-কলাপত অধিক সক্ৰিয়তাৰে অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ , পাঠ্যক্ৰমৰ বিষয়বস্তুত প্ৰৱেশ কৰিবলৈ আৰু তেওঁলোকৰ শিক্ষণ ক্ষমতা প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ সক্ষম কৰে ।

         সামৰণিত ক’ব পাৰি যে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই পাঠদান পদ্ধতিত বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন আনি শিক্ষণ অভিজ্ঞতাৰ ব্যক্তিগতকৰণ আৰু শিকন দক্ষতাৰ উত্তৰণ ঘটাই শিক্ষা জগতত এক ৰূপান্তৰমূলক ভূমিকা পালন কৰিবলৈ লৈছে । অভিযোজিত শিক্ষণ মঞ্চ আৰু বুদ্ধিমান টিউচন ব্যৱস্থাৰ পৰা ভাৰ্চুৱেল বাস্তৱতা চিমুলেচন আৰু তথ্য বিশ্লেষণলৈকে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা-চালিত প্ৰযুক্তিসমূহে শৈক্ষিক পৰিৱেশক পুনৰ গঠন কৰিছে আৰু একবিংশ শতিকাৰ শিক্ষাৰ্থীসকলৰ বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰিবলৈ শিক্ষকসকলক শক্তিশালী কৰিছে ৷ কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ বিকাশে শৈক্ষিক পদ্ধতিৰ সৈতে একত্ৰিত হোৱাৰ লগে লগে ই বিশ্বজুৰি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ বাবে অধিক অন্তৰ্ভুক্তিৰ প্ৰতি (Inclusive) আকৰ্ষণ বৃদ্ধি কৰা আৰু ফলপ্ৰসূ শিক্ষণ পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰ বতৰা আনিছে । কিন্তু শিক্ষাত কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাক  পৰম্পৰাগত শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ বিকল্প (Alternate) হিচাপে প্ৰয়োগ নকৰি পৰিপূৰক (Complement) হিচাপে ল'লেহে ই ফলপ্ৰসূ হ'ব বুলি বিজ্ঞসকলে মত পোষণ কৰিছে । সামাজিক মূল্যবোধ আৰু সমাজ নিৰ্মাণৰ কৌশলসমূহ শিকাত যাতে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ প্ৰয়োগে বিসংগতিৰ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে সেই দিশটোৰ প্ৰতি গুৰুত্ব দিয়া উচিত ৷ সমাজৰ চিৰাচৰিত মানৱীয় প্ৰমুল্য আৰু শিপাৰ অস্তিত্ব যাতে নতুন প্ৰজন্মৰ মাজৰ পৰা হেৰাই নাযায় সেই দিশটোও আওকাণ কৰা উচিত নহ'ব । এনে এক দৃষ্টিভংগী আগত ৰাখি শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰখনলৈ কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাক আমন্ত্ৰণ জনোৱা উচিত । 

পৰেশ বৈশ্য 

* লেখক দদৰা উচ্চতৰ মাধ্যমিক বিদ্যালয়ৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত অধ্যক্ষ

 মোবাইল নম্বৰ: ৯৮৫৯২-৬৩৯৭৩